सावरकरांची 'ती' उडी

  🔹 अत्रे उवाच... (८)

स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांनी  मोरिया बोटीतून मारलेली उडी साऱ्या जगाचे लक्ष वेधून भारतातील ब्रिटिश सरकारच्या वृत्तीला दिलेला मोठा झटका होता. सावरकर यांचे ते धाडस खरे म्हणजे शब्द आणि भावनेत वर्णन करता येत नाही. त्यांची देशाविषयीची निष्ठा, स्वातंत्र्य मिळविण्यासाठीची तळमळ अशा भावनांचा तो उद्रेक होतो. हे सावरकर ज्यांना आमचे म्हणावेसे वाटतात, त्यालाच खऱ्या अर्थाने भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याला समजून घेण्याची जाण येऊ शकते. अशा या सावरकरांच्या त्या उडीचे अत्रे यांनी मांडलेले सत्व म्हणजे सावरकरांच्या क्रांतिचे तत्त्वच उलगडणारे ठरावे.

२९ जुलै १९०९ ची ती रात्र. वीर सावरकर त्या रात्री 'ब्रायटन'च्या रम्य समुद्रकाठी गेले होते. त्यावेळी उन्हाळा होता. त्या ऋतूत रात्री सूर्य दहा किंवा अकरा वाजता मावळतो. समुद्राच्या किनाऱ्यावर असंख्य स्त्री-पुरुषांचे थवेच्या थवे अर्धनग्न गणवेशात हसतखिदळत हिंडत होते. पण सावरकरांच्या डोक्यावर असंख्य संकटे थैमान घालत होती. जेष्ठ बंधू बाबाराव सावरकरांना थोड्याच दिवसांपूर्वी जन्मठेपेची शिक्षा झालेली होती. एक जुलै रोजी 'कर्झन वायली'चा 'मदनलालजी धिंग्रा' यांनी खून केलेला होता. त्या खुनाच्या निषेधाची सभा लंडनमध्ये कॅक्स्टन हॉलमध्ये भरलेले असताना, त्या निषेधाच्या ठरावाला सावरकरांनी विरोध केला, तेव्हा त्यांच्यावर जो हल्ला झाला, त्याचे पडसादही सावरकरांच्या डोक्यात निनादत होते. अशा संत्रस्त मानसिक अवस्थेत त्या रात्री सावरकर त्या ब्राईटनच्या किनाऱ्यावर बसले असताना समोरच्या सागराकडे बघून ते रडू लागले, नि रडता रडता त्यांच्या ओठातून पुढील अमरकाव्य प्रकट झाले -
ने मजसी ने, परत मातृभूमीला,
सागरा प्राण तळमळला!
     आपल्या प्रिय मातृभूमीचे दर्शन या जन्मी आपल्याला फिरून होईल की नाही, अशा साशंक मन:स्थितीत सावरकर बसले असताना, मातृभूमीच्या प्रेमाचे नि सेवेचे असले हृदयद्रावक काव्य त्यांच्या मुखामधून प्रकट व्हावे, हा एक मानवी बुद्धीचा आश्चर्यकारक चमत्कार नव्हे काय? या कवितेच्या शेवटच्या कडव्यात--
जरि आंग्लभूमी भय भीता  रे
अबला न माझि ही माता रे
कथिल हे अगस्तीस आता  रे
जो आचमनी एक क्षणी तुज प्याला 
सागरा प्राण तळमळला 
सावरकरांना अगस्तीच्या समुद्र प्राशनाची पौराणिक कथा आठवावी हे पाहिले म्हणजे, त्यांच्या सर्वांगात मुरलेला भारतीय संस्कृती निष्ठेबद्दल आदर वाटू लागतो. १३ मार्च १९१० पर्यंत सावरकर फ्रान्समध्ये होते. त्या दिवशी संध्याकाळी पॅरिसहून सावरकर निघाले, ते रात्री आठ वाजण्याच्या सुमारास लंडनला पोहोचले. तेथे त्यांना अटक करण्यात आली. १३ मार्च १९१० पासून ते एक जुलै १९१० पर्यंत ते इंग्लंडमधल्या ब्रिक्सटन तुरुंगात होते. त्या रात्री त्यांना 'मोरिया' नावाच्या बोटीने हिंदुस्थानाकडे रवाना करण्यात आले. मोरिया बोट चालू लागल्यावर सावरकरांच्या विचारांनाही गती मिळाली. मोरिया बोटीशी यांत्रिक चक्रे जशी जशी जोर जोराने फिरू लागली, तशी तशी सावरकरांच्या विचारांची चक्रे ही जोरजोराने फिरू लागली. मोरिया बोटींचा प्रवास पहिले तीन-चार दिवस सुखाचा झाला. पण ती पोट 'बिस्के'च्या उपसागरात गेल्यानंतर वादळी वारे सुरू झाले. लाटांचे प्रचंड तडाखे बोटीच्या दोन्ही बाजूंना बसू लागले, आणि त्यामुळे बोट जोरजोराने डोलू लागली. त्याचवेळी साधेल त्या ठिकाणी बोटी मधून निसटून जाण्याचा प्रयत्न करण्याची कल्पना त्यांच्या मनामध्ये डोकावू लागली. मोरिया बोट बहुधा 'मार्सेलस' येथे थांबणार नाही , असे त्यांना कोणीतरी सांगितले होते. पण यदाकदाचीत जर ती बोट थांबलीच तर आपल्याला बोटीतून पळविण्याचा प्रयत्न आपले लंडनमध्ये काही क्रांतिकारक सहकारी मित्र केल्या वाचून राहणार नाही असा त्यांना विलक्षण विश्वास वाटत होता. बोटीतून निसटण्याचा एकच मार्ग होता, तो म्हणजे त्यांच्या खोलीतल्या केबिन पोर्टहोल मधून. पण पोर्ट होल मधून आपले शरीर बाहेर निघण्याची शक्यता कितपत आहे, याचा आगाऊ अंदाज घेण्यासाठी बिस्केच्या उपसागरात बोट डावी उजवीकडे हेलकावे घेत असताना, सावरकर झोकांड्या खात-खात एका पोर्टफोलपाशी गेले, आणि हाताने आधार घेण्याच्या मिषाने त्यांनी निमिषार्धात 'पोर्टफोल'चे कच्चे मोजमाप घेतले. मंगळवार दि. ७ जुलै १९१०रोजी रात्री मोरिया बोट ही मार्सेलसला असल्या जाऊन पोहोचली. सावरकरांच्या सुदैवाने मार्सेलस बंदरात ती बोट आल्यानंतर तिच्यात काहीतरी यांत्रिक बिघाड झाला. म्हणून तो दुरुस्त करण्यासाठी ती बोट बंदराच्या धक्क्यापासून फारच थोड्या अंतरावर उभी करण्यात आली. त्याचवेळी बोटीतून निसटून जाण्याविषयीचा त्यांच्या मनातला संकल्प फिरून प्रबळ झाला. पहाटेची वेळ जशी जशी जवळ येऊ लागली तस तसा सावरकरांच्या मनातला अस्वस्धपणा वाढू लागला. बोटी मधून निसटून पोहून सुरक्षित ठिकाणी जाऊन वर पोहोचावयाचे असेल, तर त्यावेळच्या इतकी सोयीची संधी फिरून आपल्याला कदापी मिळणार नाही, ही गोष्ट त्यांना स्पष्टपणे तेव्हाच कळून चुकली होती. लहानपणी नाशिक येथे असताना गोदावरी नदीत   त्यांनी पोहण्याचा सराव केला होता, तथापि समुद्रात पोहण्याचा त्यांना कधीही अनुभव नव्हता. पण आपल्याला पकडून हिंदुस्तानात नेल्यानंतर कदाचित आपल्याला काळ्या पाण्याची वा फाशीची शिक्षा झाली, तर कुत्र्याच्या मौतीने मरण्यापेक्षा अफाट दर्यात लाटांशी झगडता झगडता मरण आले, तर ते पत्करले, असा विचार करून त्यांनी त्या बोटीतून काय वाटेल ते झाले तरी बाहेर पडण्याचा निर्धार केला. एवढ्यात सकाळ झाली. यापुढे कसे करू आणि काय करू या विचारात वेळ घालवण्यापेक्षा जो काही सोक्षमोक्ष व्हायचा असेल तो आत्ताच्या आत्ता करून घेतलेला बरा, कारण 'Now or Never' असा निर्धार करून सावरकर आपल्या बिछान्यावरून हळूच उठले, आणि बाहेर पहार्यावर असलेल्या एका हिंदी शिपायाला त्यांनी अत्यंत आर्जवी स्वरात आपल्याला शौचकूपाकडे घेऊन जा अशी विनंती केली. सावरकर शौचकुपात शिरले आणि त्यांनी शौचकुपाचा दरवाजा आतून बंद करून घेतला. बाहेर पहारेकरी उभा होता, त्याला आतले काही दिसू नये म्हणून सावरकरांनी आपल्या अंगावरचा झोपण्याचा झगा लगबगीने काढून आरशाच्या वर असलेल्या हुकावर अडकवून ठेवला. अंगावरले उरलेले कपडे उतरून सावरकरांनी पोर्टहोलकडे उडी घेतली. पोर्टहोल मधून हळूहळू ते आपले शरीर बाहेर काढू लागले. आपले शरीर संकुचित करून त्या पोर्टहोलमधून बाहेर पडताना सावरकरांना केवढा प्रयास पडला असेल, त्यांचे शरीर किती ठिकाणी रक्तबंबाळ झाले असेल, आणि त्यांच्या अंगावरील कातडे केवढ्या मोठ्या प्रमाणात सोलून निघाले असेल याचे वर्णन मोठमोठ्या महाकवींना देखील शब्दाने करता येणार नाही. अखेर सावरकरांचे शरीर पोर्टहोलमधून सही सलामत बाहेर पडले. "स्वातंत्र्य लक्ष्मी की जय" असा घोष मनातल्या मनात करून अखेर सावरकर समुद्र पृष्ठावर येऊन आदळले. त्याचवेळी सावरकरांवर पहारा करणारा शिपाई शौचकूपाचे तावदान फोडून आत शिरला तेव्हा सावरकर पोर्टहोल मधून बाहेर पडल्याचे त्याला समजले. एवढ्यात खाली काय प्रकार घडला ते बोटीच्या वरच्या मजल्यावर असलेल्या एका इंग्रज अधिकाऱ्याच्या लक्षात आले, तेव्हा त्यांनी सावरकरांच्या मागोमात तशीच समुद्रात उडी मारली आणि तो पोहत पोहत सावरकरांचा पाठलाग करू लागला. तर दुसऱ्या इंग्रज अधिकाऱ्यांनी सावरकरांच्या रोखाने गोळ्या झाडायला सुरुवात केली. तेव्हा सावरकरांनी मधून मधून समुद्राच्या पृष्ठाखाली बुडी मारून अंतर्भागातून पोहण्यास सुरुवात केली. सावरकर मार्सेलसच्या धक्क्यावर जाऊन पोहोचले. बॅरिस्टरीचा अभ्यास करीत असताना त्यांनी आंतरराष्ट्रीय कायद्याचा सूक्ष्मपणे अभ्यास केलेला होता. म्हणून मार्सेलसच्या धक्क्याला हात लागताच आपण फ्रान्सला पोहोचलो असा विचार त्यांच्या मनात तक्षणी आला.  धक्क्याची भिंत चढता चढता दोनदा ते घसरून खाली पाण्यात पडले. पण अखेर शेवटाचा अचाट निर्धार करून ते धक्का चढून वरच्या जमिनीवर उभे राहिले. 'झालो फिरून स्वतंत्र झालो!' अशा चैतन्यवृत्त विचाराने उत्स्फूर्त होऊन त्यांनी भोवतालचा सुंदर देखावा एक वेळ नीट न्याहाळून पाहिला आणि ते एकदम थूम पळत सुटले. जवळ जवळ दोन अडीच फर्नांडिस ते पळाले. वाटेत त्यांना ट्रॅम दिसली. पण ते अर्धनग्न आणि भिजलेले असल्यामुळे त्यांना ट्रॅममध्ये चढून बसणे अशक्य होते. सावरकर पळत चालले आहेत नि ब्रिटिश पोलीस अधिकारी त्यांचा पाठलाग करीत चालले आहेत हे दृश्य तेव्हा रस्त्यातल्या काही फ्रेंच लोकांनी पाहिले. तेव्हा त्यानी चोर चोर म्हणून हाकाटी करून सावरकरांच्या मागे धावण्यास सुरुवात केली. अखेर सावरकर थकले, रात्रभर त्यांना झोप नव्हती. त्याखेरीस त्यांनी जो प्राणांतिक धोका पत्करला होता, त्याचा थकवाही त्यांच्या मनावर तरंगत होता. शेवटी रस्त्यातल्या एका फ्रेंच शिपायासमोर जाऊन ते उभे राहिले, आणि आपण यापुढे आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाच्या कक्षेत आहोत, असे त्यांनी त्याला समजावून सांगण्याचा प्रयत्न केला. पण तेवढात त्यांचा पाठलाग करणाऱ्या लोकांनी आणि ब्रिटिश पोलीस अधिकाऱ्यांनी त्यांना गाठले. फ्रेंच शिपायाने सावरकरांना त्यांच्या हवाली केले. अटक करून सावरकरांना पुन्हा मोरिया बोटीवर नेण्यात आले. बोटीवर पोहोचता क्षणीच पाहारेकर्यांने त्यांच्या डोक्याच्या मागच्या बाजूस जोराने गुद्दा मारला, त्यानंतर सावरकरांना हातकड्या, पायकड्या घालून त्यांच्या केबिनमध्ये कोंडून टाकण्यात आले. दिनांक ९ जुलै रोजी सकाळी मोरिया बोटीने मार्सेलस सोडले. बोटीचा पुढचा प्रवास सुरू झाला. सावरकरांना पकडणे नि त्यांना ब्रिटिश पोलिसांच्या स्वाधिन करणे हे गैरवासाठी प्रकार झाले, हे हेगच्या आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने मान्य केले. पण शेवटी सावरकरांसारख्या एका राष्ट्राच्या बंदीवानाला दुसऱ्या राष्ट्राच्या हस्तकाने चुकीने पकडल्यामुळे त्याला परत त्या राष्ट्राचा अधिकाऱ्यांच्या हवाली केले, हे योग्यच झाले, असा निर्णय हेगने दिला. या निर्णयाचा साऱ्या जगात निषेध झाला. पण ब्रिटिश सरकार त्यावेळी त्या टिकेचा विचार करण्याच्या मनस्थितीत नव्हते. हेगचा प्रतिकूल निकाल जाहीर होऊन त्याचा साऱ्या जगाने धिक्कार केला तरी त्यांनी सावरकरांना ५० वर्षाची दोन काळ्या पाण्याची शिक्षा ठोठावली. सावरकर फ्रेंच किनाऱ्यावर जेव्हा पोहोचले, तेव्हा त्यांचे फ्रान्समधले सहकारी त्यांना भेटले असते, आणि त्यांनी त्यांना आपल्या मोटारीत घालून पळवून नेले असते, तर काय घडले असते? असा विचार करायला कालिदास, भवभुती यांनाच आमंत्रण झाडायला पाहिजे. मग सावरकरांना दोन जन्मठेपेच्या शिक्षा होऊन अंदमानात जावे लागले नसते, आणि मग मग काय काय झाले असते? ते कसे सांगू? कदाचित भारताचा इतिहास बदलला असता, आणि जाऊद्या..... पुढचा तर्कच नको!

       

४/३/१९६६.

सौजन्य- संगीता महाजन- बेहेरे

(लेखातील चित्र सौजन्य - चित्रकार योगेंद्र पाटील, पाचोरा)

सावरकरांचे व्यक्तिमत्व

  🔹 अत्रे उवाच... (७)

व्यक्तिमत्त्व कसे होते व ते ही एका  असाधारण, असामान्य, अलौकिक, अद्भुत आणि लोकविलक्षण माणसाचे.... अर्थात स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांच्याविषयी आचार्य अत्रे यांनी एका लेखात जे सादर केले आहे, ते सांगण्यासाठी अनेकांना शब्द पुरलेले नाहीत. त्यामुळेच सावरकर यांचे व्यक्तिमत्त्व इतक्या कमी शब्दात मांडूनही सावरकर यांचे पूर्ण व्यक्तिमत्त्व व्यक्त करून अनेकांच्या मनातील अव्यक्त भावनांनाही हात घातला आहे, असे म्हणावे लागेल. स्वातंत्र्यवीरांविषयीचा हा लेख यामुळेच अतिशय महत्त्वाचा वाटतो.

एकाच वाक्यात सांगायचे झाल्यास सावरकरांचे व्यक्तिमत्व हे असाधारण, असामान्य, अलौकिक, अद्भुत आणि लोकविलक्षण होते. तथापि त्यांच्या व्यक्तिमत्वाला उजळा देणारे दोन पैलू दैदीप्यमान होते, ज्यामुळे त्यांच्या चरित्राकडे साऱ्या जगाचे लक्ष गेले. ते दोन पैलू म्हणजे अपारंपार देशभक्ती आणि परमोत्कट स्वातंत्र्यलालसा. जगामध्ये किंवा भारतामध्ये आजपर्यंत जे जे महान देशभक्त होऊन गेले, ते प्रसंगपरत्वे  आणि परिस्थितीपरत्वे देशभक्तीकडे वळले. पण सावरकरांच्या जीवनाचा उगमच मुळी देशभक्ती मधून झाला. ते जन्माला आले, तेव्हापासूनच ते देशभक्त आहेत. त्यामुळे त्यांची देशभक्ती इतर देशभक्तांपेक्षा वेगळी आहे. त्यांची देशभक्ती स्वातंत्र्यलालसेच्या अग्नीरसात निर्माण झाली आहे. त्यामुळे निर्भेळ स्वातंत्र्याचा पुरस्कार करताना, त्यांनी मागेपुढे कधीही पाहिले नाही. त्यांनी तळहातावर शिर घेऊनच स्वातंत्र्याच्या समारांगणात उडी घेतली. स्वातंत्र्यासाठी मृत्यूची पर्वा न करणारा एवढा ज्वलंत देशभक्त केवळ भारतातच काय पण जगात उत्पन्न झालेला नाही. अगदी बालपणापासूनच असामान्य कोटीची काव्य स्फूर्ती आणि काव्य शक्ती त्यांच्या अंगी जी निर्माण झाली, त्याची प्रेरणा देशभक्ती आणि स्वातंत्र्य प्रीती हीच होती. विलायतेला ते जे गेले ते काही बॅरिस्टर होण्यासाठी गेले नाहीत, ते त्यांचे केवळ वेशांतर होते. तिकडे जाऊन भारताच्या स्वातंत्र्यप्राप्तीसाठी एक जबरदस्त आंतरराष्ट्रीय संघटना उभारण्याचा त्यांचा मानस होता. वयाच्या तेवीसाव्या वर्षी त्यांनी "अठराशे सत्तावनचे स्वातंत्र्यसमर" लिहून, भारतीय स्वातंत्र्यप्राप्तीसाठी एक 'सशस्त्र क्रांती'ची गीताच निर्माण करून ठेवली. मॅझिनीचे चरित्र लिहून सुद्धा अंतिम स्वरूपाचा राष्ट्रवादच त्यांनी प्रतिपादिला. भारतामधील क्रांतिकारक तरुणांना सावरकरांनी विलायतेहून काय काय पाठवले? तर बॉम्बगोळे आणि पिस्तुले. १९०५ पासून १९२० पर्यंत इंग्लंडात म्हणा मार्सेलसच्या बंदरात म्हणा व अंदमानात म्हणा, सावरकर नि मृत्यू हे एकमेकांसमोर दंड थोपटून एकमेकांना जणूकाही आव्हानच देत होते. मार्सेलस बंदरात पोहत असताना सावरकरांवर ज्या गोळ्या झाडण्यात आल्या होत्या, त्यापैकी एखादी गोळी जरी त्यांना लागली असती, तरी खचित त्यांचा मृत्यू झाला असता. गोळी लागली नाही हे त्यांचे नशीब. अंदमानातल्या छळांनी, हाल अपेष्टांनी, शरीरकष्टांनी, चाबकाच्या मारांनी, आजारांनी त्यांना मरण कसे आले नाही? हेच महत्त्वाचे होय. अंदमानच्या तुरुंगातल्या भिंतीवर सुद्धा त्यांनी देशभक्तीची आणि स्वातंत्र्यप्रीतीची उर्जस्वल काव्ये लिहिली आणि तुरुंगातील कैद्यांकडून पाठ करून ती मातृभूमीच्या दास्यमुक्ततेसाठी स्वदेशी पाठवली. देशभक्ती प्रभावी ठरावी आणि स्वातंत्र्यप्रेम सफल व्हावे म्हणूनच मृत्यूला न भिता त्यांनी सशस्त्र क्रांतीचा मार्ग आपल्या वाणीतून आणि लेखणीतून छाती ठोकपणे प्रतिपादिला. स्वातंत्र्यप्राप्तीसाठी सशस्त्र क्रांतीचा उघडपणे पुरस्कार करणारे सावरकर हे पहिले स्वातंत्र्यवीर आणि दुसरे नेताजी सुभाष चंद्र बोस. पण त्यांनाही सावरकरांच्या क्रांती गीतेने प्रेरणा दिली. नीती अनीतीचा आणि अहिंसेसा पगडा भारताच्या मनावर फारा दिवसापासून बसलेला आहे, म्हणून सशस्त्र क्रांतीचे नाव काढले, तर मोठ्या मोठ्या देशभक्तांच्या अंगाला घाम फुटतो. महात्मा गांधींनी 'सशस्त्र प्रतिकारा'ला अगदी सोयीस्करपणे पापाच्या सदरात घालून टाकले होते. राष्ट्रीय सशस्त्र प्रतिकाराला पाप ठरवू पाहणारा विपरीत वावदूक तत्त्ववादी आयर्लंडच्या स्वातंत्र्याच्या इतिहासात एकही आढळणार नाही. शस्त्रशक्तीने संपन्न असलेल्या एका राष्ट्राने जर दुसऱ्या राष्ट्राला गुलाम आणि नि:शस्त्र केले असेल, तर सशस्त्र क्रांती ह्याच एका प्रभावी साधनाने नि मार्गाने नि:शस्त्र आणि पादक्रांत राष्ट्रे स्वातंत्र्यसंपन्न होऊ शकतात, हा सावरकरांचा ठाम सिद्धांत होता. दुसऱ्या महायुद्धाच्या प्रारंभापासून त्यांनी हिंदूंना लष्करीकरणाचा जो उपदेश धडाक्याने करावयाचा सपाटा लावला, त्याचे बीज हेच होते. हिंदू लोकांना शस्त्रे वापरण्याचे ज्ञान आणि शस्त्रे बनवण्याच्या शास्त्राचे ज्ञान मिळून, हिंदुराष्ट्र ह्या महायुद्धकाळात सज्ज झाले, तर उद्याच्या स्वातंत्र्यसंगरात त्या सज्जतेचा उपयोग झाल्याखेरीस राहणार नाही, असा त्यांचा अढळ विश्वास होता. याच भावनेने त्यांनी 'महाराष्ट्र साहित्य संमेलना'च्या अध्यक्ष स्थानावरून "लेखण्या मोडा नि बंदुका घ्या" असा एखाद्या झुंजार रणयुद्ध्याला साजेल असा आदेश दिला होता. शस्त्र पुरस्कारा इतकाच शास्त्र पुरस्कार किंवा विज्ञान पुरस्कार हा त्यांच्या व्यक्तिमत्वाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. सावरकरांना सनातन किंवा प्रतिगामी म्हणणाऱ्यांनी हे लक्षात ठेवावयाला पाहिजे होते की, ते शस्त्रविद्येचा पुरस्कार अत्यंत आधुनिक विज्ञानाच्या भूमिकेवरून करत असत. त्यांनी लिहिले आहे की,' महाभारतात शत्रूच्या छातीचा थरकाप उडवण्यासाठी श्रीकृष्णाचा पांचजन्य फुंकला जात होता, तसा पांचजन्य हल्लीच्या युद्धात कोणी फुंकीत गेले, तर त्याला पांचजन्य करतच परत यावे लागेल. महाभारतातले गांडीव धनुष्य आता भंग पावलेले आहे. आता 'मशीनगन्स'शी गाठ आहे." यांत्रिक आणि वैमानिक संस्कृती ही जगाच्या संस्कृतीचा एक अपरिहार्य भाग म्हणून इतउप्परच्या काळात सतत नांदणार आहे; तिच्याकडे पाठमोरे होणे हा शुद्ध बुद्धिभ्र॔श आहे. तिचा डोळसपणाने स्वीकार करणे, अन् तिचे आनंदाने स्वागत करणे, यातच भारतीय समाजाच्या उत्कर्षाची बिजे साठवलेली आहेत. तिचा उपहास करून समाजातील भोळसटपणाच्या वाढीला मदत करणे, हे राष्ट्रघातकीपणाचे कृत्य आहे. असे सावरकरांनी आपल्या लेखातून आणि व्याख्यानातून शेकडो वेळा प्रतिपादिलेले आहे. 'स्वातंत्र्यप्राप्तीस्तव सशस्त्र क्रांती' या तत्त्वासाठी सावरकरांनी जे जन्मभर आकाश पाताळ एक केले, ते लक्षात घेता सावरकरांनी हिंदू महासभेमध्ये प्रवेश न करता 'स्वातंत्र्यसैनिक पक्ष'(Freedom Fighter's Party) स्थापन केला असता आणि 'स्वातंत्र्यप्राप्तीसाठी ज्यावेळी जी साधने वापरणे शक्य आणि आवश्यक होईल त्यांचा हा पक्ष बेधडकपणे वापर करेल!' असे जर त्याचे ब्रीत ठेवले असते तर प्रतिगामी अन् जातीयवादी म्हणून त्यांची भारतीय राजकारणात निर्भसना करण्याची आणि त्यांना डावलण्याची काँग्रेसची कधीही हिंमत झाली नसती, असे आम्हाला अनेक वेळा वाटते. अर्थात ही आमची स्वतःची धारणा आहे. सावरकरांना त्याची कल्पनाच नसेल असे आम्ही कसे म्हणावे? आधीच शतकानूशतके अडाणी, देवभोळ्या, वैराग्यप्रेमी असलेल्या सर्वसामान्य हिंदू समाजाच्या डोळ्यात आत्मबलाची, त्यागाची, ब्रह्मचर्याची, सत्याची आणि अहिंसेची धूळ टाकून स्वतःच्या बुवाबाजीची हंडी त्यांच्या डोक्यावर चढवण्याचा गांधीवादी उपद्व्याप सावरकरांनी कधीच केला नाही. उलट कित्येकदा तर हिंदू बहुजनाला न पचणारे आणि न पेलणारे पुरोगामी विचार त्यांनी आग्रहांनी मांडले. त्यामुळे कित्येकदा हिंदू समाजाने त्यांचा सार्वजनिक रीतीने निषेधही केलेला आहे. पण त्यांनी त्या निषेधांना  घाबरून स्वतःची तत्त्वनिष्ठा लवमात्र ढळू दिलेली नाही. कारण 'वरं जनहितं ध्येयं l केवला न जनस्तुति : - म्हणजे लोकांच्या स्तुतीनिंद्येची पर्वा न करता जनतेचे हित हे सर्वश्रेष्ठ मानायचे, हे सावरकरांच्या जीवनक्रमाचे बाणेदार ब्रिद असल्याने त्यांनी कारागृहातील हाल अपेष्टांचे आणि मुक्त झाल्यानंतर विरोधी राजकीय पक्षांच्या नींदेचे सारे हलाहल 'नीलकंठा' प्रमाणे धीरगंभीर अन् शांत वृत्तीने पचविले. रत्नागिरीहून निर्बंध मुक्त झाल्यानंतर ते मुंबईत स्थायिक झाले. तेव्हापासून त्यांच्या लौकिक वर्तनाविरुद्ध अनेक आक्षेप घेण्यात येऊ लागले. सर्व सामान्य लोक तर राहू द्याच पण मोठमोठ्या लोकांना ते भेटत नाहीत, बाहेर कोणाकडे ते भोजनाला किंवा चहापानाला जात नाहीत, सामान्य सामाजिक संकेत किंवा शिष्टाचार त्यांच्याकडून पाळले जात नाहीत, असे अनेक अक्षेप चांगली चांगली माणसे त्यांच्याबद्दल घेत असत, आणि त्या आक्षेपात तथ्य नव्हते असे नाही. त्यामुळे अनेक मोठमोठे लोक दुखावले गेले असे आम्हाला माहित आहे. तथापि लौकिक व्यवहाराचा आणि शिष्टाचाराचा त्याग केल्यामुळे लोकप्रियता खर्ची पडली तरी बेहत्तर, पण भारतीय राजकारणात अज्ञ जनतेत सवंग लोकप्रियता मिळवण्याचे सारे मार्ग कटाक्षाने टाळावयाचे, असे सावरकर यांनी कर्तव्य बुद्धीने ठरविले होते. आणि ते त्यांच्या प्रखर व्यक्तिमत्वाचे एक प्रधान अंग होते, असेच आता म्हटले पाहिजे. इतिहासाचे सूक्ष्म अवलोकन, आकलन आणि तंत्रशुद्ध नि वास्तववादी विचारसरणी यामुळे मोठमोठ्या मुत्सद्यांवर सावरकरांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा प्रभाव पडे व क्रांतिकारक म्हटला की तो भडक वल्गना करणारा आणि सिंहासारख्या कारण नसताना डरकाळ्या फोडणारा, अशी जे कोणी सावरकरांना भेटण्याआधी त्यांच्याविषयी कल्पना करत असत, ते प्रत्यक्ष त्यांना भेटल्यानंतर त्यांच्या शांत,संयमी पण सडेतोड आणि निश्चयी युक्तिवादाने मंत्रमुग्ध होत. याचे अनेक पुरावे देता येण्यासारखे आहेत. दोन काळ्या पाण्याच्या पोलादी ऐरणीवर देहदंडाचे राक्षसी वज्रप्रहार सोसूनसुद्धा ज्यांच्या देशभक्तीचा आणि स्वातंत्र्य प्रीतीचा हिरा अखेर अभंगच राहिला, त्यांच्या अमर व्यक्तिमत्वाचे अधिक काय वर्णन करावे?

१०/३/१९६६

सौजन्य- संगीता महाजन- बेहेरे

(लेखातील चित्र सौजन्य - चित्रकार योगेंद्र पाटील, पाचोरा)

स्वातंत्र्यवीरांचे पहिले दर्शन

  🔹 अत्रे उवाच... (६)

स्वातंत्र्यवीर विनायक दामोदर सावरकर हे व्यक्तिमत्त्व आचार्य अत्रे यांनी त्यांना कसे वाटले, त्यातून त्यांनी ते कसे मांडले हे देखील तितकेच महत्त्वाचे आहे. एकेकाळी सुरुवातीला टीका करणाऱ्या व स्वातंत्र्यवीरांवर पराकोटीची टीका करणाऱ्या अत्रे यांना सावरकर यांना बघण्याची व भेटण्याची उत्कंठा लागली होती, ती रत्नागिरीमधील सावरकर यांच्या वास्तव्यात त्यांना पूर्ण करता आली, त्यातून अनुभवलेले सावरकर यांनी या सावरकर यांच्या पहिल्या दर्शनापासून मांडले आहे हे नव्या पिढीला वाचण्यासारखे आहे.

तेवीस-चोवीस वर्षांपूर्वीची गोष्ट. त्यावेळी चित्रपटाच्या कामासाठी मी कोल्हापूरला हंस पिक्चर्समध्ये काही दिवस जाऊन राहिलो होतो. त्यावेळी एक दिवस श्री. अनंतराव गद्रे अचानक येऊन माझ्या पुढे उभे राहिले. ते म्हणाले," चला आपण रत्नागिरीला जाऊ. सावरकर निर्बंध मुक्त झाले."

सावरकरांना बघण्याची आणि भेटण्याची मलाही अनिवार उत्कंठा होती. त्यांच्या कीर्तीचे चौघडे अगदी लहानपणापासून कानावर झडत होते. म्हणून अनंतरावांचे म्हणणे मी ताबडतोब मान्य केले. खेरीज सावरकरांशी थोडेसे नातेही त्या काळात आमचे जमले होते. अस्पृश्यता निवारण्याच्या कार्यासाठी स्पृषास्पृश्यांच्या सहभोजनाचा संप्रदाय त्यांच्याच प्रेरणेने अनंतरावांनी महाराष्ट्रात सुरू केला होता. त्यात अनंतरावांचा मी एक सहकारी होतो.

दुसऱ्या दिवशी माझ्या मोटारीतून अनंतराव, मी, माझी पत्नी, आणि दोन मुली असे आम्ही कोल्हापूरहून निघालो. अकरा वाजता रत्नागिरीला पोहोचलो. रत्नागिरीला मी तत्पूर्वी कधीच आलो नव्हतो. त्यामुळे कोकणचे सृष्टी सौंदर्य आणि रमणीय वातावरण या गोष्टी मला नवीनच होत्या. आम्ही सावरकरांच्या घरीच उतरलो. त्यांचे घर लहानसे दुमजले होते. मागच्या अंगणात नारळी आणि केळी यांची गर्दी होती. पण आमचे लक्ष त्यांच्या घराकडे थोडेच होते?  सावरकर कधी दिसतील? हा एकच ध्यास मनात होता.
*तेजस्वी व्यक्तिमत्व *
दहा पंधरा मिनिटांनी नमस्कारसाठी हात छातीवर जोडलेले असे सस्मितवदन सावरकर एका दारातून प्रविष्ट झाले. त्यांचा सतेज गौर वर्ण आणि विलक्षण प्रभावी डोळे यांचा माझ्या अंत:करणावर जो परिणाम झाला, तो अद्यापही मी विसरलेलो नाही. त्यांची बोलण्याची पद्धत तर त्याहीपेक्षा चित्तवेधक होती. आवाज मऊ आणि लवचिक होता. पण त्याच्यात एक विलक्षण धार आणि ठसका भरलेला होता. दहा-पंधरा मिनिटेच आमची पहिली मुलाखत झाली, पण तेवढ्यात अनेक गोष्टींची चर्चा झाली. अनेक सुभाषितांची आणि संदर्भांची खैरात झाली. अगत्य, उत्कटता आणि आत्म्यियता यांनी त्यांचे हृदय तुडुंब भरलेले आहे असा मनोमन प्रत्यय आला. अंतरात्मा तृप्त झाल्यासारखे वाटले.
    सावरकरांच्या घरी आम्ही दोन दिवस राहिलो. सबंध दिवस त्यांचे वाचन आणि चिंतन चाललेले असे. त्यामुळे दिवसातून काही थोडा वेळ त्यांच्याशी बोलावयास मिळे. भोजनाला मात्र आम्ही सर्व एकत्र बसत असु. प्रकृतीसाठी त्यांना अनेक पथ्य पाळावी लागत. राजकारणाविषयी आम्ही विशेष बोललो नाही, पण जातीच्छेदन, अस्पृश्यता निवारण आणि मराठी भाषेचे शुद्धीकरण या विषयावर मात्र त्यांचे विचार आम्हाला विस्ताराने ऐकावयास मिळाले. 'हिंदू समाजाची कशी सुधारणा होणार?' या विषयावर अनंतरावांच्या अध्यक्षतेखाली दुसऱ्याच दिवशी माझे जाहीर भाषण झाले. त्या प्रसंगी सावरकरांनी हजर राहण्याचे कबूल केले होते, पण ऐनवेळी प्रकृती स्वास्थ्य बिघडल्यामुळे त्यांना येता आले नाही.
*चैतन्यदायी सहवास*
सावरकरांना भेटण्याचा मुख्य उद्देश म्हणजे महाराष्ट्रामध्ये येण्यासाठी त्यांना आमंत्रण देणे हा होता. त्यांच्या दौऱ्याची रूपरेषा आखून आणि नक्की करून आम्ही त्यांचा निरोप घेतला. त्यानंतर काही दिवसांनी ते कोल्हापुरात आले. त्यांचा मुक्काम हंस  पिक्चर्स मध्येच होता. सावरकरांच्या व्यक्तिमत्वाचे वैशिष्ट्य हे आहे की जेथे जेथे ते जात, तेथे तेथे आपल्या विचारांच्या प्रभावाने भोवतालचे वातावरण संपूर्ण बदलून टाकत. अवघ्या दोन दिवसात त्यांनी हंस पिक्चर्सचा परिसर संपूर्ण मराठी मय करून टाकला. आज भारतीय चित्रपट सृष्टीमध्ये अनेक इंग्रजी शब्दांचे जे देशी पर्याय रूढ झालेले आढळतात, त्याचा प्रारंभ त्याचवेळी सावरकरांनी केला. कोल्हापुरात विविध विषयांवर त्यांची अनेक व्याख्याने झाली. सावरकरांचे वय त्यावेळी बावन त्रेपन वर्षाचे असेल. त्यांच्या ऐन तारुण्यातल्या व्याख्यानाच्या अनेक 'दंतकथा' आम्ही पूर्वी ऐकल्या होत्या. एखाद्या नागासारखे त्यांचे व्यक्तिमत्व चपल आणि प्रखर होते, आणि वाणीमध्ये विद्युलतेचा कडकडाट होता ,असे त्यांचे एक समकालिन पुण्यपुत्तनस्थ 'पुराणपुरुष' म्हणत असत. तो प्रत्यय संपूर्णतया यावेळी येणे अर्थातच शक्य नव्हते. पण त्यांच्या वाणी मधील विद्युलता मात्र पूर्वीच्याच दिमाखाने कडाडत होती, असा त्यावेळी भास झाला. लांब लांब उड्या मारीत जसा एखादा चित्ता जंगलातून धावतो तशी एक एकामागून एक लांब सडक आणि प्रभावी वाक्ये झपाट्याने त्यांच्या मुखातून बाहेर पडत. त्यामध्ये एक शब्द किंवा एक अक्षर मागे पुढे किंवा इकडचे तिकडे होत नसे.  प्रत्येक वाक्यात प्राचीन इतिहास असे किंवा रोमहर्षक घटनांचे उल्लेख अगदी ठासून भरलेले असत. वाचनाचे आणि व्यासंगाचे एवढे प्रचंड ओझे पाठीवर घेऊन त्यांची वाक्ये एवढ्या वायूवेगाने कशी चालू शकत? या विचाराने श्रोतुवृंद थक्क होत असे.
    कोल्हापुरा नंतर काही दिवसांनी सावरकर पुण्यात आले. त्यावेळी काही दिवस त्यांचे वास्तव्य आमच्या बालमोहन नाट्यमंडळीच्या बिऱ्हाडी असल्याने त्यांचे यथास्थित सानिध्य आम्हाला लाभले. तेथे त्यांच्या पूर्व चरित्रामधल्या कित्येक अद्भुतरम्य गोष्टी आम्हाला खुद्द त्यांच्या तोंडूनच ऐकायला मिळाल्या. ते दिवस मला अद्याप आठवतात. सावरकरांच्या पराक्रमाची एक एक वर्णने ऐकून  डोके भणाणून जाई, पायापासून डोक्यापर्यंत रक्त उसळून जाई. त्यांच्या सानिध्यात येणाऱ्या माणसांना आपणासारखे तत्काळ करून टाकण्याचे विलक्षण जबरदस्त सामर्थ्य सावरकरांच्या वाणीत आणि व्यक्तिमत्वात आहे, याचा त्यावेळी आम्हाला अनुभव आला. सावरकरांच्या सहवासामुळे त्यांचे समग्र साहित्य आणि चरित्र विषय ग्रंथ पुन्हा एकदा वाचून काढण्याची प्रेरणा मनात निर्माण झाली. आणि ते काम एका पंधरवड्याच्या आत मी झपाट्याने पूर्ण केले. सावरकरांच्या उत्तेजनामुळे मी आणि माझे मित्र नि ज्ञानप्रकाशचे लोकप्रिय संपादक काकासाहेब लिंमये यांनी 'हिंदू समाज सेवा संघ' आणि 'मराठी भाषा शुद्धीकरण मंडळ' अशा दोन संस्था स्थापन केल्या. काकासाहेबांच्या हाती दैनिक ज्ञानप्रकाश असल्यामुळे सावरकरी टाकसाळी मधील अनेक चलनी नाणी त्यांनी रोजच्या रोज आपल्या पत्रात वापरून लोकप्रिय करून टाकली. 'दिनांक' हा शब्द आज इतका परिचीत वाटतो पण तो शोधायचे श्रेय जसे सावरकरांना आहे, तसे तो रूढ करण्याचे काकासाहेबांनाही आहे. *काँग्रेसवाल्यांचा अपशकुन*
      सावरकरांचा पुण्यामधील पहिला  जाहीर सत्कार 'शिवाजी आखाड्यात' झाला. या समारंभाचा स्वागताध्यक्ष मी होतो. हा सत्कार होण्याचे पुण्यामध्ये जेव्हा जाहीर झाले, तेव्हा सदर सत्कार समारंभात कोणाही काँग्रेसवाल्याने भाग घेऊन नये असे काकासाहेब गाडगीळ यांनी एक पत्रक काढले. वस्तुतः सावरकर त्यावेळी कोणत्याही पक्षात नव्हते.  हिंदू महासभेचा आणि त्यांचा त्यावेळी काहीही संबंध नव्हता. असे असताना त्यांच्या पुण्यातील पहिल्या पहिल्या सत्काराला काँग्रेसने विरोध करायचे काही कारण नव्हते. असा विरोध करण्यासारखे निदान सावरकरांच्या हातून काही घडले नव्हते.
      शिवाजी आखाड्यातील सावरकरांची सभा प्रचंड झाली. त्याप्रसंगी त्यांचे स्वागत करताना "स्वातंत्र्यवीर" हे विशेषण मी प्रथम त्यांच्या मागे उपयोजिले. त्या दिवशी सावरकरांच्या अंगात पुष्कळ ताप होता. तरीही तशा स्थितीत त्यांनी दीड तास जे उस्फुर्त आणि तेजस्वी भाषण केले, ते ऐकून पुणेकर स्तिमीत झाले. जवळ जवळ 30/ 32 वर्षांनी सावरकर पुण्यामध्ये जाहीर रीतीने प्रकट झाले होते. त्यांचे समकालीन त्या सभेत किती उपस्थित होते? हे काही सांगता येत नाही. पण सावरकरांबद्दल पुणेकरांच्या मनात ज्या अद्भुतरम्य कल्पना आणि अपेक्षा वास्तव्य करून होत्या, त्या त्या दिवशी आपल्या प्रभावी वक्तव्याने सावरकरांनी यथास्थिक परिपूर्ण केल्या. त्यावेळी गायकवाडवाड्यात सावरकरांचा मुक्काम होता. डॉ. मुंजे, अण्णासाहेब भोपटकर, कर्मवीर राजवाडे, वालचंद कोठारी अन् मी अशी आम्ही सर्व मंडळी सावरकरांच्या भोवती त्यावेळी जमत असू आणि सावरकरांनी यापुढे कोणत्यातरी राजकीय पक्षात शिरावयास हवे असा एकंदर आमच्या चर्चेचा सूर असे. 'लोकशाही स्वराज्य पक्षाचा' जिर्णोद्धार सावरकरांनी करावा, अशी ही एक सूचना प्रामुख्याने त्यावेळी त्यांच्यापुढे मांडण्यात आली. सावरकरांनी काँग्रेसमध्ये प्रवेश करावा असा माझा आग्रह होता. पण गांधीजींचे नि आपले सुताराम जमणे शक्य नाही, असे सावरकर पुन्हा पुन्हा म्हणत. 1906 साली विलायतेत असताना Cult of Killing अथवा 'मारो- काटो का पंथ'  या नावाचे एक चोपडे गांधीजींनी लिहून आपल्या विरुद्ध ब्रिटिश सरकारकडे चहाड्या केल्या होत्या, त्याचा साध्यंत इतिहास सावरकरांनी त्यावेळी मला सांगितला. काँग्रेसचे पहिले मंत्रिमंडळ त्यावेळी मुंबई इलाख्यात नुकतेच अधिकारारूढ झाले होते. त्यामुळे स्वातंत्र्याच्या लढ्याला विलक्षण धार चढली होती. म्हणून अशावेळी सावरकरांसारखा क्रांतिकारक जर काँग्रेसमध्ये प्रविष्ट झाला, तर त्या लढ्यामध्ये एक निराळे सामर्थ्य निर्माण होईल अशी माझी धारणा होती. पण सावरकरांच्या डोक्यामध्ये त्यावेळी निराळ्यास विचारांचे तांडव माजले होते.
 *काँग्रेसवाल्यांचा फजितवाडा*
     मध्यंतरी एक विलक्षण घटना घडून आली. पुण्यातील विद्यार्थ्यांनी सावरकरांना मानपत्र देण्यासाठी सार्वजनिक सभेच्या दिवाणखान्यात एक सभा बोलावली. या सभेचे आमंत्रण श्री ग.वि. केतकर यांनी दिले होते. तथापि या मानपत्राच्या कल्पनेला काँग्रेस मधल्या काही समाजवादी विद्यार्थ्यांचा विरोध होता. त्यामुळे या सभेत काहीतरी गडबड होणार, अशी तातडीची बातमी कोणी मला येऊन सांगितली.  तेव्हा वस्तूत:   या प्रकरणाशी माझा काही संबंध नसताना मी सार्वजनिक सभेच्या दिवाणखान्यामध्ये लगबगिने केलं गेलो. मला पाहताच काँग्रेसच्या विद्यार्थ्यांनी गिल्ला केला. ते ओरडले ,"ही विद्यार्थ्यांची सभा असताना अत्रे येथे कसे?" तेव्हा मी उत्तरलो की," या सभेच्या अध्यक्षस्थानी जर श्री. ग. वि. केतकर हे बसू शकतात, तर माझ्या येथे येण्याबद्दल तुमची हरकत का असावी?" त्याबरोबर कोणीतरी एक विद्यार्थी किंचाळला की या सभेचे अध्यक्षस्थान आचार्य अत्रे यांनी स्वीकारावे. त्याला दुसऱ्या एका विद्यार्थ्याने अनुमोदन दिले. त्याबरोबर अनेकांनी टाळ्या वाजवल्या. मी सरळ व्यासपीठावर चालून गेलो व ग. वि. केतकर यांच्या जागी जाऊन बसलो. आता सभेला सुरुवात होणार, तोच कोणीतरी विजेचे दिवे बंद केले, आणि सभागृहात गडद अंधार पसरला आणि एकदम खुल्या मारामारीला सुरुवात झाली. काँग्रेसच्या विद्यार्थ्यांनी अर्थात चारी बाजुनी माझ्यावर हल्ला चढवला. मी हाताने एकेकाला जेव्हा मागे ढकलू लागलो, तेव्हा मग माझ्या भोवतालची गर्दी कमी झाली. एवढ्यात कोणीतरी पोलिसांना बोलावले. फरासखान्यांमधून शिपायांची एक तुकडी दाणदाण पाय आपटीत आत घुसली आणि मला पकडून त्यांनी सभागृहाबाहेर काढले.
      रस्त्यावर आणून पोलिसांनी मला सोडून दिले. तसाच मी ज्ञानाप्रकाशाच्या कार्यालयात गेलो. काकासाहेब लिमये चिंताक्रांत होऊन माझी वाट पाहत बसले होते. नंतर आम्ही दोघांनी या सर्व प्रकाराचा साध्यंत इतिहास ज्ञानप्रकाशात दुसऱ्या दिवसाच्या अंकात प्रसिद्ध करून काँग्रेसवाल्या विद्यार्थ्यांची न भूतो न भविष्यती अशी फटफजिती केली.
  *जीवनाची कृतार्थता*
     पुढे टिळक स्मारक मंदिरात पुण्यामधल्या विद्यार्थ्यांनी जेव्हा सावरकरांना जाहीर मानपत्र दिले, त्यावेळी 'आचार्य अत्रे' यांना तुम्ही येथे आणल्या वाचून या मानपत्राचा स्वीकार मी करणार नाही, असा सावरकरांनी हट्ट धरला. मी त्यावेळी कुठेतरी होतो. विद्यार्थ्यांची एक टोळी माझ्याकडे धावत आली, त्यांनी मला अक्षरशः पकडूनच त्या समारंभाला नेले  सभागृहात प्रवेश करता साऱ्या विद्यार्थ्यांनी टाळ्यांचा कडकडाट केला. व्यासपीठावर बसलेले सावरकर एकदम उठून उभे राहिले, आणि त्यांनी मला कडकडून मिठी मारली. माझ्या आयुष्यातील अत्यंत अविस्मरणीय असा तो क्षण होता. सावरकरांचे मला जेव्हा जेव्हा स्मरण होते, तेव्हा तेव्हा  ह्याच प्रसंगाची मला आठवण होते. त्यावेळी मला जी धन्यता वाटली, तीच आजही  वाटत आहे. जीवन कृतार्थ झाल्याचा त्या क्षणी मला भास झाला. एवढे सांगितल्यावर अधिक काय लिहावे बरे?
१३/३/१९६६

सौजन्य- संगीता महाजन- बेहेरे

(लेखातील छायाचित्र सौजन्य - स्वातंत्र्यवीर सावरकर राष्ट्रीय स्मारक प्रकाशन/आंतरजालावरून साभार)